Husaria
Początki husarii należy szukać na przełomie XV i XVI wieku. "Oto są husarze" - taki zapis można znaleźć w rejestrze skarbowym pod rokiem 1500, za czasów panowania króla Jana Olbrachta. Swój początek zawdzięcza husaria Serbom. Po klęsce na Kosowym Polu (w 1389 r.) i utracie wolności Serbowie udali się między innymi do Polski, aby dalej " z drzewem i tarczą - po usarsku" walczyć z Turkami. Kronikarz Maciej Stryjkowski zapisał, że w 1501 r. "...Raców niemało za pieniądze żołnierskie po usarsku służyło..."
Racowie to Serbowie, a wyraz usar lub gusar oznacza w języku serbskim konnego rycerza - świadczy to niewątpliwie, iż protoplastami naszych husarów byli Serbowie. Służyli oni jako zaciężna jazda za pieniądze - ich żołd wynosił sześć złotych za konia na kwartał. Wzięli oni udział w bitwie pod Kleckiem w 1506 r.. gdzie wojsko litewskie pod dowództwem Michała Glińskiego rozbiło znaczne siły tatarskie. Michał Stryjkowski opisując tę bitwę zaznaczył:, "...Racowie litewscy prędko przyskoczyli, a z strażą ich nad stawem śmiele bój stoczyli..."
Zaciężni Serbowie i Węgrzy służący po "usarsku" w początkach XVI wieku walczyli bez jakiegokolwiek uzbrojenia ochronnego, wyjątkowo - w lekkich pancerzach. Z stosowania lżejszego uzbrojenia ochronnego, szczególnie w walce z szybkimi Tatarami, wynikało wiele korzyści. Dlatego wielu ówczesnych polskich rycerzy zrzuciło ciężką zbroje i przywdziewało lekki pancerz albo walczyło bez niego, posługując się tylko tarczą do ochrony. Jednocześnie podpatrzyli rycerze u Raców i dość szybko przyjęli inną specyficzną broĂą: "drzewo" - tj. lekką kopię stosowaną do impetycznego ataku w galopie. Dowodzący w bitwie pod Orszą 18 września 1514 r. wojskami litewsko-polskimi Konstanty Ostrogski dysponował już dość znacznymi siłami owych lekkozbrojnych kopijników, a ośmiuset husarzy stanowiło trzon jego odwodu. Bitwa mimo trzykrotnej przewagi liczebnej wojsk moskiewskich, zakończyło się wielkim zwycięstwem. Wysoka sprawność i bojową przydatność wykazali husarze z mistrzowsko użytego przez Ostrogowskiego odwodu.
Za prawdziwego twórcę husarii, już jako odrębnego i specyficznego rodzaju jazdy polskiej, uważa się Stefana Batorego. On to wprowadził podział na chorągwie husarskie i wyposażył je w coraz cięższe uzbrojenie. Husaria zaczęła święcić triumfy. Triumfowała na polach Lubieszowa w 1577 r. nad niemieckimi najemnikami Gdańska, Byczyny w 1588 r. nad wojskami arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, Kokenhausen w 1601 r. i Kircholmem w 1605 r. nad Szwedami, Kłuszyna w 1610 r. nad wojskami moskiewskimi i najemnymi, Chocimia 1621 r. nad Turkami, Martynowa w 1624 r. nad Tatrami. Stosunkowo szybko przekonali się więc wszyscy nasi sąsiedzi o niebywałej sile nowej polskiej formacji.
Warto wspomnieć, że husaria była w pewnym sensie wojskiem elitarnym. Służyli w niej głównie synowie zamożnych szlachciców, których stać było na zapewnienie całego, kosztownego ekwipunku. Służba w chorągwiach husarskich była dla każdego szlachcica niewątpliwą nobilitacja. Husaria to fenomen na skalę światową, występowała tylko w Polsce, ale to nie znaczy, że to powód do dumy tylko dla Polaków. Służyli w niej bowiem zarówno Polacy jak i również Litwini i Rusini.
Husaria brała udział we wszystkich niemal większych bitwach stoczonych przez wojska Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku. W całym tym okresie nie było bitwy przegranej z winy husarii, przeciwnie - podczas klęsk często to ona ratowała sytuację i honor wojska. W wielu zaś wygranych bitwach była główną sprawczynią zwycięstwa. Husaria nie miała równego sobie przeciwnika wśród jazdy innych państw. Uderzenia husarii w cwale nie wytrzymywali Tatarzy, jazda moskiewska, spahia turecka ani kawaleria typu zachodniego ( rajtaria ). Długo też nie była w stanie oprzeć się husarii żadna piechota: janczarze tureccy, moskiewscy strzelcy, czy piechota zachodnioeuropejska, np. szwedzka z czasów Karola Sudermańskiego . Dopiero reformy Gustawa Adolfa spowodowały, że szansę jej rozbicia zmalały, sukces był możliwy jedynie za cenę dużych strat. Trudnym przeciwnikiem była także piechota kozacka, szczególnie gdy broniła się w oszańcowanym taborze. Jedną z ostatnich bitew, w której Rzeczpospolita wystawiła husarię w większej liczbie była bitwa pod Kliszowem w 1702 r. Ponieśliśmy wtedy klęskę, która spowodowana była przede wszystkim co prawda rozgrywkami politycznymi między hetmanem Lubomirskim a Augustem II Sasem, ale był to faktyczny koniec wykorzystywania husarii na wielka skalę. Związane to było z zastosowaniem karabinów skałkowych, które czyniły rozbicie szyków piechoty, prawie że niemożliwymi. Mimo wszystko w bitwie pod Kliszowem husaria rozniosła w pył cała jazdę szwedzką, wiodła więc nadal prym wśród kawalerii.
Ostateczny koniec husarii nastąpił w 1776 r. , kiedy to sejm zadecydował o powstaniu z chorągwi husarskich i pancernych - brygad kawalerii narodowej.
Tekst pochodzi z książki: Husaria ; J. Cichowski, A. Szuczyński zaczerpniete z; http://husaria1.webpark.pl/hus_hus2.html